Het concept crisis lijkt vandaag de dag alomtegenwoordig. Denk bijvoorbeeld aan de financiële crisis van 2007/2008, de recente Covidcrisis en de hedendaagse woon- en migratiecrisis. Bovendien zijn al deze crises ook nog eens ingebed in een overkoepelende crisis, te weten de klimaatcrisis die nu plaatsvindt. Ogenschijnlijk wordt ieder probleem waar de moderne mens op stuit en waarvan blijkt dat het niet gemakkelijk te managen is, vroeg of laat als crisis bestempeld.
Hierin verschijnt wellicht ook de kritische dimensie. De term crisis stamt namelijk af van het Griekse ‘krino’ wat naar ‘afscheiden’ of ‘afsplitsen’ verwijst, maar eveneens naar ‘beoordelen’ en ‘kiezen’. Een crisis zou dan precies datgene zijn wat ons met de neus op de feiten drukt en ons dwingt kritisch te reflecteren op de wortels van een probleem. Vervolgens zouden we tegen de achtergrond van een crisis onze nabije toekomst op een radicaal andere manier vorm kunnen geven.
Deze gedachte zien we keer op keer terugkomen binnen de filosofie. Zo schreef Milton Friedman in Capitalism and Freedom (1962/1982): ‘only a crisis – actual or perceived – produces real change. When that crisis occurs, the actions that are taken depend on the ideas that are lying around.’ Ook wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn meende dat de geschiedenis van de wetenschap zich voortbewoog via crises. Zelfs bij twee van de drie ‘masters of suspicion’ speelt de crisis een centrale rol in het denken. Zo is het volgens Marx noodzakelijk dat we via crises die het kapitalisme produceert, in de utopische heilstaat belanden. En door te graven in het ‘Es’ hoopt Freud zijn patiënten van de crisis in hun ‘Ich’ te verlossen.
Volgens deze denkers is een crisis dus de bron van progressieve mogelijkheden, een uitgelezen kans voor daadwerkelijke verandering. Echter, in 1982 bekritiseerde Benjamin dit utopische en vrijwel religieuze karakter van de vooruitgang: ‘the belief in progress, in an infinite perfectibility [and] faith in progress [all] seem to belong to the mythic mode of thought’. Ook Naomi Klein heeft met haar notie rampenkapitalisme beschreven hoe regeringen crises of shocks exploiteren door in instabiele tijden tal van economische hervormingen door te voeren. En in eenzelfde lijn stelden Deleuze en Guattari in 1972: ‘the death of a social machine has never been heralded by a disharmony or dysfunction; on the contrary, social machines make a habit of feeding on the crises they provoke’.
Wat moeten we nu met crises? Daarover zullen wij ons buigen tijdens deze laatste Felix & Sofie editie van 2023. Waarom stuiten wij tegenwoordig overal op crises en hoe komen die tot stand? Zetten we de notie te makkelijk in en is er als gevolg daarvan sprake van een inflatie van het begrip? Waarom denken wij überhaupt in deze term en hebben wij wellicht andere concepten nodig om over verandering na te denken? Of kan een crisis nog wel degelijk de kans bieden om structurele hervormingen door te voeren, zonder dat wij direct vervallen in allerlei hoopvolle illusies? Deze vragen – én nog tal van andere – onderzoeken we met twee sprekers: Pieter Pekelharing en Mark Leegsma.
Pieter Pekelharing werkte jarenlang aan de filosofiefaculteit van de Universiteit van Amsterdam. Drie opeenvolgende jaren (2004, 2005, 2006) werd hij door studenten genomineerd als ‘UvA-docent van het jaar’ en in 2006 kreeg hij deze eretitel toebedeeld. Zijn interesses zijn breed en beslaan onder andere metafysica, cultuurkritiek, democratietheorie, deugdethiek en groene politiek. Hij is actief in het maatschappelijk debat, was redacteur van Krisis en betrokken bij Groenlinks.
Mark Leegsma studeerde klinische psychologie en filosofie. Hij was werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam. Tegenwoordig is hij docent aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie. In 2022 ronde hij zijn proefschrift over ‘catastrofaal denken’ af (onder begeleiding van René ten Bos). Hij was verder hoofdredacteur van iFilosofie en publiceerde de bundel ‘Extreem in de Klas’ (over polarisatie en radicalisering in het onderwijs).